In 2015 startte het Cumulus team met de ontwikkeling van lesmethodes economie en bedrijfseconomie voor havo en vwo. Intussen werken er ruim 100 scholen met Cumulus. De komende jaren gaan we een volgende stap zetten in de ontwikkeling van onze lesmethodes. Om de behoeftes van docenten en leerlingen in kaart te brengen en eerste ideeën van het Cumulus team te testen, zijn we gestart met een aantal interviews. In deze blogpost lees je er meer over.
Deze blogpost is onderdeel van een serie over de volgende stap in de ontwikkeling van Cumulus:
- Juni 2020: Een volgende stap in de ontwikkeling van Cumulus
- Juni 2019: Hoe kunnen we Cumulus nog beter maken voor de leerling?
Leerlingen hebben een docent nodig
In 2015 startte Cumulus met het artikel Wat?! Adaptief en gepersonaliseerd leren? in het Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs (TEO) van de VECON. We verbaasden ons over de ontwikkeling van nieuwe digitale lesmethodes door de grote uitgeverijen: ‘platte’ tekst in een zwaar beschermd, digitaal jasje, waar leerlingen zelfstandig, adaptief en gepersonaliseerd mee zouden kunnen werken achter een tablet of computer. Het ‘nieuwe leren’ 2.0, of misschien wel 3.0.
Na het door de commissie-Dijsselbloem afgeserveerde studiehuis, basisvorming en Tweede Fase werd (en wordt) de zelfstandig lerende leerling opnieuw leven ingeblazen. Terwijl de meeste kinderen niet echt zelfstandig kunnen leren. Prof. dr. Paul Kirschner legt het nog één keer uit: “De enige mensen die echt in staat zijn om hun eigen leren zelf te sturen zijn experts; mensen met veel kennis. Zij weten wat zij weten, wat zij niet weten, wat zij moeten weten om een probleem op te lossen of taak uit te voeren, en hoe zij daaraan kunnen / moeten komen.”
Leerlingen hebben dus een docent nodig. Een docent die een verhaal in de klas vertelt, die de leerlingen weet te verbazen en te enthousiasmeren en die de leerlingen aan het werk krijgt.
Maar leerlingen moeten ook zelfstandig aan de slag
Maar een leerling moet op een gegeven moment ook zelfstandig aan de slag. Het moment verschilt per school. Op sommige scholen (denk aan dalton- of montessorionderwijs) is zelfstandigheid het uitgangspunt. Op andere scholen moet de leerling alleen zelf aan de slag voor een toets, een examen of als hij / zij een paar lessen gemist heeft. Cumulus wil de leerling – en daarmee de docent – hierbij helpen.
In 2019 introduceerden we voor elk (deel-)onderwerp een ‘stappenplan’ met de volgende onderdelen: leerdoelen, samenvatting, begrippen, opgaven en uitlegvideo’s.
De komende jaren willen we het stappenplan voor de leerling naar een volgend niveau tillen. We behouden wat we hebben voor de docent maar verbeteren de inhoud voor de leerling. De vraag is hoe we dit het beste kunnen doen? In mei 2020 zijn we daarom gestart met een aantal interviews.
“Een leerling zou het ook zonder lessen moeten kunnen”
Als we het over de zelfstandig lerende leerling hebben, kunnen we wellicht iets leren van het dalton- en montessorionderwijs. Een dalton-docent zegt hierover: “Een leerling zou het ook zonder lessen moeten kunnen”. Dat geldt zeker niet voor alle leerlingen en ook niet voor alle onderwerpen uit het examenprogramma. Maar het is een interessante stelling die we als uitgangspunt kunnen nemen voor de verdere ontwikkeling van Cumulus voor de leerling: wat heeft een leerling nodig om zelfstandig een onderwerp door te nemen? En hoe kan een docent zicht houden op de prestaties van een leerling?
We spraken uitgebreid over de zelfstandig lerende leerling met docent Anton Nanninga van Pantarijn, een school met montessorionderwijs uit Wageningen. Anton en zijn collega’s werken sinds een aantal jaar met Cumulus economie en bedrijfseconomie. Anton vertelt over zijn manier van lesgeven, het gebruik van een lesmethode en digitaal formatief toetsen.
Zou je iets willen vertellen over jouw manier van lesgeven en hoe je daarbij een lesmethode gebruikt?
“Het verschilt eigenlijk per leerjaar en per thema van Cumulus hoe ik het aanpak. In de vierde klas behandelen we de eerste twee thema’s Geldzaken en Welvaart. Geldzaken bestaat uit vier relatief kleine, losstaande onderwerpen. Over elk onderwerp geven we één hoorcollege, vervolgens hebben de leerlingen de tijd en mogelijkheden om met een onderwerp aan de slag te gaan. Wij hebben aan de hand van de leerdoelen in Cumulus een leerdoelenoverzicht gemaakt waarbij de leerdoelen zijn gekoppeld aan de opgaven en teksten uit het werkboek. Daarnaast hebben we er zelf soms nog ander lesmateriaal bij gezocht, bijvoorbeeld filmpjes of bronnen van internet. Dus bijvoorbeeld: bij leerdoel 1 kun je dit stukje tekst lezen, deze opgave maken, deze uitlegvideo kijken en dit nog online opzoeken.
Tot slot maken de leerlingen over elk onderwerp een toets. Dat kunnen ze zelf inplannen, ze moeten zelf nadenken over de tijd die ze besteden aan het doorwerken van de leerdoelen. Het enige dat vaststaat zijn de hoorcolleges die wij geven.”
De koppeling van de verschillende stukjes inhoud (tekst, uitlegvideo’s, opgaven) aan leerdoelen klinkt als een heel goed idee. Alleen moet jij die koppeling nu nog zelf maken in jullie zelfgemaakte leerdoelenoverzicht. Hoe zou je dat het liefst in Cumulus willen zien?
“Het zou mooi zijn om die leerdoelen ook in de werkboeken te verwerken. Dat je in blokjes de leerdoelen erbij hebt staan, bij opgaven of bij stukjes tekst. Bijvoorbeeld: deze vragen gaan over leerdoel 1 (daar staat een 1 bij), deze vragen gaan over leerdoel 2, etc. Dan wordt het voor de leerling inzichtelijker: ok, dus nu ben ik dit leerdoel onder de knie aan het krijgen. Over het algemeen kun je de opgaven redelijk goed koppelen aan een leerdoel. Als een leerling dan naar het leerdoelenoverzicht kijkt en nog meer wil oefenen met bijvoorbeeld leerdoel 3, kan de leerling door het werkboek bladeren en bij een onderwerp de 3-tjes opzoeken en met die opgaven aan de slag aan. Dat hebben wij dus nu zelf opgelost door zelf zo’n leerdoelenoverzicht te maken en dat werkt ook prima.”
Lukt het de leerlingen om zelfstandig aan de onderwerpen te werken?
“In principe werken de leerlingen zelfstandig aan de opgaven. Ik ben beschikbaar, loop rond en ondersteun waar nodig. In de vierde klas blijkt dat dat bij het eerste thema niet echt nodig is, ik merk dat ze dat redelijk zelfstandig door kunnen werken. Af en toe kom ik er achter dat een bepaalde opgave of een bepaald onderwerp lastig is. Dan besteed ik daar een extra les aan. Leerlingen kunnen daar dan naar luisteren of zelfstandig verder werken. Volgend schooljaar wil ik de leerlingen nog iets meer de mogelijkheid bieden om gezamenlijk een opgave te bespreken want ik vind het wel lastig om anders goed in de peiling te houden hoe 30 leerlingen ervoor staan.”
Helpt Cumulus voldoende bij het zelfstandig werken?
“Wij werken op een montessorischool, redelijk gericht op zelfstandigheid, eigenaarschap van leerlingen. In Cumulus staan de lessen centraal, wat er vanuit gaat dat je als leerling afhankelijk bent van de docent om de stof goed onder de knie te krijgen. Ik wil juist graag dat het initiatief bij de leerling komt te liggen in plaats van bij mij. Het mooie van Cumulus is dat er veel opgaven beschikbaar zijn waar de leerling mee aan de slag kan, maar daaromheen moet ik wel zelf de omgeving creëren waarin de leerlingen zelfstandig kunnen werken.
Wat zou kunnen helpen, is opgaven op verschillende niveaus. Toen ik vroeger ook vanuit leerdoelen werkte, had ik de leerdoelen en drie kolommen erachter. De eerste kolom is een basisvraag, de tweede vraag een normale vraag en de derde een expert vraag. De leerling heeft dan de keuze. Bijvoorbeeld, ik begin met de middelste en als dat goed gaat maak ik de expert vraag. Als het niet goed gaat, ga ik een stapje terug. Leerlingen krijgen zo meer keuze om op verschillende niveaus te oefenen om leerdoelen te beheersen. Dan heb je wel veel aanbod nodig van opgaven op verschillende niveaus. Cumulus heeft nu al veel aanbod dus daar kun je nog wat meer in differentiëren en leerlingen stap-voor-stap aan de hand nemen.
Daarnaast is het denk ik, zoals eerder al gezegd, goed om de leerdoelen meer centraal te zetten, ook in de werkboeken. Als je werkt vanuit leerdoelen moet het voor de leerling heel helder zijn waar hij informatie of oefeningen kan vinden om aan een bepaald leerdoel te werken. Je zou bijvoorbeeld ook kunnen werken met QR-codes in het werkboek, waarmee de leerling snel een website of filmpje kan vinden met extra uitleg.”
En hoe doe je het bij het thema Welvaart?
“Bij het thema Welvaart werken we vooral met projecten. We hebben vier projecten gemaakt in combinatie met de inhoud uit Cumulus. De keuze voor projecten is vooral omdat dat leerlingen aanspreekt. Soms geven we uitleg in een les, soms werken de leerlingen een aantal lessen aan zo’n project. De projecten worden niet becijferd maar zijn een soort formatieve evaluatie om te controleren hoe het staat met de beheersing van de leerdoelen. Uiteindelijk maken de leerlingen een toets over het hele thema.
Ik zou het heel fijn vinden om een soort community te hebben waarin er meer docenten zijn die vanuit projecten werken. Docenten die op een andere manier dan via de lessen werken en dat je dus een lesmethode hebt die vanuit de leerdoelen verschillende manieren aanbiedt om aan de slag te gaan met de leerdoelen. Dat kan via de lessen die nu heel goed staan maar het kan ook op andere manieren. Het is heel tijdrovend om een project te ontwerpen en te verbeteren. Ik zou het heel fijn vinden om daar meer input van andere docenten te krijgen.”
Wat is de grootste uitdaging bij het werken met projecten?
“Het blijft een zoektocht om projecten zo te ontwerpen dat de leerdoelen het uitgangspunt blijven en dat de leerlingen aan het einde van een project in principe hetzelfde leerresultaat hebben als bij een gewone lessenserie. In de projecten geef je de leerlingen meer vrijheid, ze kunnen zelf op onderzoek uit gaan. Waar ik dan tegenaan loop: hoe zorg ik ervoor dat de leerlingen aan het einde van de rit wel de leerdoelen hebben afgevinkt? Dat blijft een zoektocht. Je kunt natuurlijk ook toetsen en projecten combineren. Eerst gewoon drie lessen de stof doornemen van een bepaald onderwerp, daarna aan de slag gaan met een project en dat afsluiten met een formatieve toets. Maar je hebt natuurlijk beperkt tijd en kunt niet alles doen.”
Al met al gaan de eerste twee thema’s de leerlingen in de vierde klas redelijk makkelijk af. Bij het thema Markt in de vijfde klas moeten ze echt aanpoten!”
Kun je iets meer vertellen over de lessen in de vijfde klas?
“In de vijfde klas hebben we een half jaar gereserveerd voor het thema Markt. De opzet is redelijk vergelijkbaar maar net iets anders dan in de vierde klas. We geven hoorcolleges en de leerlingen gaan zelfstandig aan de slag. Alleen hebben ze tussendoor niet steeds een kleine toets per onderwerp maar aan het einde van het thema één grote toets.
Tussendoor moeten de leerlingen formatieve toetsen maken. Als ze dat voor het eerste onderwerp hebben gedaan, kunnen ze door naar het volgende onderwerp. Die tussentijdse formatieve toetsen proberen we echt vorm te geven vanuit de leerdoelen: ‘deze opgave uit de toets ging over die twee leerdoelen dus als je die goed hebt gemaakt, ga er dan maar vanuit dat je die twee leerdoelen beheerst’. Dat vind ik wel een fijne manier om de leerlingen inzicht te geven in de beheersing van de leerdoelen.”
Hoe pak je het aan met die formatieve toetsen?
“Het afgelopen jaar heb ik het in GoFormative gedaan. Dat zijn dus digitale toetsen. Een deel van de toets wordt automatisch nagekeken, een deel kijk ik na. Het voordeel daarvan is, helemaal bij het thema Markt, dat je er heel makkelijk grafieken in kunt zetten en het is minder tijdrovend om na te kijken dan op papier. Voor één onderwerp heb ik wel een formatieve toets op papier gedaan omdat daar heel veel tekenwerk in zat. Je krijgt in GoFormative ook een mooi overzicht van de stand van zaken van elke leerling.
Ik zou het heel fijn vinden als er in Cumulus ook formatieve toetsen staan zodat leerlingen deze (het liefst) digitaal kunnen maken via de website en dat je dan ook van een leerling van elke toets kunt zien hoe hij of zij gescoord heeft. Je kunt zelfs elke vraag koppelen aan de leerdoelen en aan een bepaalde vaardigheid (bijvoorbeeld rekenen, tekenen, uitleggen). Dan kun je goed inzichtelijk krijgen wat de sterke en zwakke punten van een leerling zijn.”
Hoe sta je verder tegenover digitaal versus papier? Dus het werken met digitaal lesmateriaal versus een papieren werkboek en papieren toetsen?
“Ik probeer nu vooral te bedenken wat mijn leerlingen vinden, dat vind ik belangrijker. Ik denk dat leerlingen het prettig vinden om een papieren boek in handen te hebben en daar meer te werken. Helemaal bij een vak als economie omdat je daar simpelweg andere vaardigheden nodig hebt dan puur het antwoord opschrijven. Veel leerlingen vinden het prettig om in een werkboek te kunnen schrijven, aantekeningen te maken, dingen te arceren en te kliederen. Ik vind de combinatie van digitaal en papier heel prettig.
Ik merk wel dat sommige leerlingen, en dan heb ik het meer over de onderbouw dan de bovenbouw, het lastig vinden dat ze geen verhaaltjes of context hebben in het werkboek. Voor Cumulus gebruikten we Praktische economie en daar heb je eerst een heel verhaaltje met contexten erom heen, met begrippen en uitleg en dan wat opdrachtjes daarover. Ik ben daar niet per se fan van omdat ik het fijner vind om die context in een les te geven, om daar zelf iets over te vertellen en in gesprek te gaan met leerlingen of om de context in een project te verwerken. Maar ik merk dat sommige leerlingen dat wel missen, want als leerlingen nu een toets voorbereiden dan lezen ze de samenvatting en maken ze de opgaven en dat is af en toe wel wat droog of theoretisch.”
Heb je nog andere opmerkingen of ideeën die je wilt delen?
“Ik waardeer dat jullie in gesprek gaan met docenten en dat jullie echt bezig zijn met de ontwikkeling van de methode vanuit de kennis, voorkeur en expertise van de docenten. Ik was benieuwd of jullie dit ook gaan doen met leerlingen?”
We zijn begonnen met het interviewen van docenten. Daarna zijn de leerlingen aan de beurt.
“Ik kan wel een paar leerlingen vinden die dat willen doen met jullie. Laat maar weten!”
* * *
Over Cumulus
In augustus 2021 start het nieuwe programma economie havo. Het Cumulus team werkt aan een herziene versie van Cumulus economie voor havo. Begin januari 2021 verschijnt de inhoud van de eerste thema’s op cumulus.co, volledig aangepast aan het nieuwe programma. Kijk voor meer informatie over de lesmethode op cumulus.co. Bestel nu alvast een gratis proefexemplaar van het werkboek 4 havo op cumulus.co/proefexemplaar en ontvang het werkboek eind januari.
