Wat verandert er in het nieuwe examenprogramma economie havo?

In augustus 2021 start het nieuwe programma economie havo. Er is veel inhoud geschrapt in het examenprogramma. Lesmethodes worden herzien, docenten krijgen de kans om een nieuwe lesmethode te kiezen. In deze blogpost leggen we uit wat er precies gaat veranderen in het nieuwe examenprogramma economie havo 2023.

Deze blogpost is onderdeel van een serie over de nieuwe examenprogramma’s economie havo en vwo:

Het Cumulus team is vorig schooljaar gestart met de ontwikkeling van de herziene lesmethode economie havo. Op 1 januari 2021 verschijnt de inhoud van de eerste thema’s op cumulus.co, volledig aangepast aan het nieuwe programma. Bestel nu alvast een gratis proefexemplaar van het werkboek 4 havo op cumulus.co/proefexemplaar en ontvang het werkboek eind januari.

In 2005 publiceert de commissie Teulings een nieuw examenprogramma economie voor havo en vwo. Na een aantal jaar proefdraaien met zogenaamde pilotscholen, vindt in 2012 het eerste nieuwe eindexamen economie voor de havo plaats. Al snel is duidelijk dat het havo-programma overladen is. De onrust onder docenten economie na de wijzigingen in het vwo-programma is de aanleiding voor het College voor Toetsen en Examens (CvTE) om in het najaar van 2017 een focusgroepenonderzoek te starten.

“Het havo-programma wordt als overladen ervaren”

In januari 2018 verschijnt het rapport ‘Ambitie en realiteit in het economie examen’ met de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek. De samenvatting voor havo: “het havo-programma wordt als overladen ervaren”. Een belangrijke, algemene oorzaak van de overladenheid: “De geringe differentiatie tussen de havo- en vwo-syllabus, waardoor het havo-programma als overladen ervaren wordt en deels te modelmatig is.” 

De opdracht van het College voor Toetsen en Examens (CvTE) voor de syllabuscommissie havo is eenvoudig: schrappen. En dat heeft de commissie, in twee stappen, gedaan. Allereerst in de syllabus voor dit schooljaar: de eindtermen G3, G4.1, H1.1, H1.4 en H2.4 behoren niet langer tot het examenprogramma en de vuistregel voor het berekenen van reële grootheden is toegevoegd. Vervolgens heeft de commissie geschrapt in de syllabus voor 2023. Laten we per domein kijken wat er precies gaat veranderen.

Domein D: Markt

De commissie heeft er voor gekozen om de eindtermen in domein D te hergroeperen in negen nieuwe subdomeinen en meer samenhang te creëren tussen de eindtermen. Eindtermen zijn herschreven en verduidelijkt. Een enkele eindterm (zoals het berekenen van de inkomenselasticiteit) is geschrapt. 

De belangrijkste wijziging in domein D betreft de marginale analyse. Tijdens haar vergaderingen constateerde de commissie Grift “dat een aantal eindtermen leidt tot ongewenste ‘teaching to the test’”. De commissie heeft er daarom voor gekozen om de “rekenkundige benadering van de marginale analyse van winstmaximalisatie” te schrappen. De commissie is van mening dat “een havoleerling wel kosten, opbrengsten, prijs en afzet moet kunnen aflezen in grafiek of tabel, gegeven de doelstelling van de producent” voor de marktvormen volkomen concurrentie en monopolie. De marginale analyse blijft in het nieuwe programma dus beperkt tot “verbaal en grafisch”. Dat is een flinke wijziging.

Het oude sub-domein ‘Welvaart en economische politiek’ is aangepakt door de commissie. Allereerst is het begrip welvaart toegevoegd (D 8.6): “De som van het producentensurplus en consumentensurplus als een beperkte indicatie van welvaart.” Een definitie die volgens de commissie Jacobs (vwo) niet juist is. Het totale surplus is volgens Jacobs geen maatstaf voor welvaart maar een “maatstaf voor de economische doelmatigheid van de economische uitkomst.” De gemiddelde havoleerling zal deze discussie tussen hoogleraren stilletjes aan zich voorbij laten gaan.

In eindterm D 8.4 zijn, naast minimum- en maximumprijzen, kostprijsverhogende heffingen en kostprijsverlagende subsidies opgenomen. Dit is geen verzwaring maar slechts een verduidelijking van het examenprogramma. In 2016 liet het CvTE via een aanvulling op het correctievoorschrift van het eindexamen al weten dat heffingen en subsidies tot het examenprogramma behoren. De commissie Grift heeft het nu expliciet gemaakt.

Helaas wordt uit de syllabus (nog steeds) niet duidelijk wat de leerlingen precies moeten kennen en kunnen. Het verantwoordingsdocument geeft wel wat meer toelichting: “De effecten van kostprijsverhogende heffingen en kostprijsverlagende subsidies worden beperkt tot verschuivingen van de aanbodcurve. Door deze begrippen op te nemen kan ook afwenteling tussen producenten en consumenten en het effect op de welvaart op het havo aan de orde komen.” Tegelijkertijd merkt de commissie op dat “het arceren van het consumenten- en/of het producentensurplus geen doel op zich is” en dat een havoleerling veranderingen in het consumenten- en/of producentensurplus niet hoeft te kunnen koppelen aan de Harberger driehoek.

Tot slot is de arbeidsmarkt (D9) een belangrijke toevoeging aan domein D. In de oude syllabus is de arbeidsmarkt alleen opgenomen bij de verplichte contexten. Dat leidt soms tot verwarring bij docenten. In het nieuwe examenprogramma komt de arbeidsmarkt terug in de eindtermen in domein D (vraag en aanbod, arbeidsmarktinstituties en contractvormen) en domein H (werkloosheid). Voor Cumulus zijn de gevolgen beperkt. In de lessen in het thema Arbeid wordt er al uitgebreid aandacht geschonken aan de arbeidsmarkt.

Domein E: Ruilen over de tijd

De wijzigingen in domein E – een klein domein met vrij veel begrippen – zijn beperkt. In subdomein E1 (gezinnen ruilen over de tijd) zijn begrippen opnieuw gegroepeerd en is meer samenhang aangebracht. De begrippen voorraadgrootheid en stroomgrootheid zijn geschrapt. In subdomein E2 (de overheid ruilt over de tijd) zijn zowel overheidsuitgaven als overheidsontvangsten gespecificeerd. 

Domein F: Samenwerken en onderhandelen

In domein F is niet geschrapt. Er zijn juist eindtermen toegevoegd, terwijl de commissie dat (in eerste instantie) niet wilde. De gevolgen zijn uiteindelijk beperkt.

In de eerste versie van de syllabus en het verantwoordingsdocument (november 2019) schrijft de commissie: “In tegenstelling tot de syllabuscommissie vwo heeft de commissie niet gekozen om van de spelen ‘herhaalde’ spelen te maken. Dit omdat het een uitbreiding van de CE-stof zou betekenen.”

In de tweede versie van de syllabus (juni 2019) zijn zowel herhaalde spelen als sequentiële spelen opgenomen. Met twee eindtermen over het ultimatumspel worden het sequentiële spel en de bijbehorende spelboom geïntroduceerd. De commissie heeft haar mening bijgesteld en stelt “dat door het opnemen van het ultimatumspel en éénmaal herhaalde spelen op het havo meer realistische contexten behandeld kunnen worden.”

In een volgende blogpost gaan we verder in op de wijzigingen in de domeinen G, H en I. In deze domeinen zijn onder andere wisselkoersen, de verkeersvergelijking van Fisher en het GV-GA model geschrapt uit de syllabus.

* * *

Over Cumulus

In augustus 2021 start het nieuwe programma economie havo. Het Cumulus team werkt aan een herziene versie van Cumulus economie voor havo. Begin januari 2021 verschijnt de inhoud van de eerste thema’s op cumulus.co, volledig aangepast aan het nieuwe programma. Kijk voor meer informatie over de lesmethode op cumulus.co. Bestel nu alvast een gratis proefexemplaar van het werkboek 4 havo op cumulus.co/proefexemplaar en ontvang het werkboek eind januari.

Share